اصلاح‌گرترین دولت در تاریخ معاصر ایران

هفته نخست شهریور پس از  شهادت محمدعلى رجایى رئِیس جمهور و محمدجواد باهنر نخست وزیر در هشتم شهریور سال 1360 هفته دولت نامگذاری شد.

 

هر چند فرارسیدن هفته دولت بهانه‌ای است برای واکاوی کارنامه دولت‌های پس از انقلاب اسلامی اما نگاهی به تاریخ معاصر ایران نشان می‌دهد برجسته‌ترین دولتی که در دوره زمامداری شاهان توانست به معنای واقعی کارویژه‌های این نهاد را محقق سازد دولت امیر کبیر در عصر ناصری بود.

 

میرزا تقی خان فراهانی  (زاده ۱۱۸۶ خورشیدی در اراک – درگذشته ۲۰ دی ۱۲۳۰ در کاشان)  مقلب به امیر کبیر اولین صدراعظم ناصرالدین شاه قاجار بود که دوران صدارتش سه سال و سه ماه به طول انجامید و در طول این مدت کوتاه اصلاحات مهمی در زمینه‌های، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی انجام داد.

 

پایگاه خبری نوروز در این مطلب سعی دارد تا شرحی اختصاری از اوضاع دوران زمامداری امیر و اقدامات اصلاحی وی ارائه دهد.

 

اوضاع دوران صدارت امیر کبیر

امیر کبیر وارث وضعی کاملاً نامساعد و مملو از مشکلات و موانع برای خدمت و کار بود. او زمانی برای صدارت برگزیده شد که همه چیز همه جای مملکت را فساد و تباهی فرا گرفته و کشور به طرف سقوط و نیستی پیش می‌رفت.

 

شمال و جنوب کشور در  دست استعمار انگلیس و روس بود. دربار که مرکز و مرجع تمام قدرت ها بود مانند آلت بی اراده‌ای در دست بیگانگان بود.

 

ارتش که می بایست مدافع ملت باشد به صورت سازمانی در جهت سرکوب و سلب آسایش مردم در آمده بود و در مقابل حملات بیگانگان و دشمنان تاب و توان و مقاومت نداشت. نیروی دریایی که در آن زمان نقش حیاتی را در کشور می توانست داشته باشد در ایران اصلاً وجود نداشت و طبق قرار داد ترکمانچای ایران از داشتن نیروی دریایی ممنوع بود.

 

صنعت به صورت موجود در کشورهای پیشرفته آن روز در ایران اصلاً به چشم نمی خورد و صنایع دستی مختصری از قدیم در زندگی طبقه متوسط کشور حیات داشت و وسیله امرار معاش بود.

 

کشاورزی و دامداری به همان وضع قرون وسطی باقی مانده بود و بهره برداری از معادن و ذخایر و ثروت های خدادادی کشور به فکر کسی راه نیافته بود و اگر کسی به فکرش می افتاد با توجه به وضع  زمامداران کارشکنی یغماگران خارجی خیالی خام پیش نبود.

 

او در دوران کوتاه صدارت خود در راستای پیشرفت کشور اقدامات بسیاری انجام داد که می‌توان از میان آن‌ها به گسترش روابط خارجی، ایجاد سفارت‌خانه‌های دائمی در کشورهای دیگر، اصلاحات در دستگاه‌های دولتی، تاسیس مدرسه دارالفنون و توسعه پست‌خانه‌ها و چاپارخانه‌ها اشاره کرد.

 

چالش اصلی امیر برای اصلاح‌گری

امیر کبیر که قهرمان اصلاحات بود نمی توانست نیروهای خود را برای اصلاح جناح داخل یا خارج متمرکز کند و پس از فراغ کار به اصلاح دیگری برود بلکه ناچار می بایست این دو جناح را با هم در عرض هم مورد اصلاح قرار دهد.

 

امیر کبیر راهی غیر از این نداشت که برای ریشه کن کردن فساد یک رفرم واقعی در جمیع شئون کشور شروع کند و برای انداختن ملک و ملت در راه ترقی و تکامل نیافته همه چیز را تغییر دهد.

 

امیر کبیر برای رهایی کشور از چنگال استعمارگران و انجام اصلاحات داخلی دست به مبارزاتی زد که قسمتی از این مبارزات مستقیم و قسمتی غیر مستقیم انجام گرفت؛ مبارزات غیر مستقیم همان اصلاحات داخلی است. وی به صورت مستقیم نیز بارها با فساد و فرصت‌طلبی و ناکارآمدی درباریان و صاحب‌منصبان برخورد کرد و ابایی هم از مواجهه با زیاده‌طلبی روس و انگلیس نداشت.

 

یکی از اقدامات امیر برای حرکت به سوی استقلال ایران زمین تلاش برای زمینه‌سازی ایجاد ارتباط با قدرت‌های خارجی بود که آن زمان به اندازه روس و انگلیس استعمارگر نبودند مانند اتریش و آمریکا. از این رو وی را پس از عباس میرزا یکی از بانیان طرح قدرت سوم در ایران دوره قاجار می‌دانند.

 

مبارزه با ملوک الطوایفی در جهت تقویت حاکمیت ملی

یکی از اقدامات امیر کبیر تمرکز قدرت یا مبارزه با ملوک الطوایفی بود. یکی از حربه های استعمارگران به وجود آوردن ملوک الطوایفی در کشور و تضعیف قدرت حکومت مرکزی بود که به این ترتیب به راحتی می توانستند رؤسای ایلات و عشایر و سران ایالات و ولایات را فریب دهند و آنها را به جان دولت مرکز بیاندازند که در این راه اگر توفیق یارشان بود کشور را تجزیه می کردند.

 

کارنامه امیر؛ از تاسیس دارالفنون تا پایه‌گذاری روزنامه در ایران

از اقدامات مهم دیگر امیرکبیر تاسیس مدرسه دارالفنون و پایه‌گذاری روزنامه وقایع اتفاقیه است است.

 

امیرکبیر در دوره فعالیت خود همچنین تلاش‌های ارزشمندی برای رسیدگی به وضعیت مالیه انجام داد. او با رشوه خواری به مبارزه پرداخت و دریافتی‌های بی حساب از دستگاه‌های دولتی را قطع کرد. امیرکبیر با تلاش‌هایی که در این زمینه انجام داد موفق شد رقم خالص درآمد کشور را در آخرین سال صدارت خود به سه میلیون تومان برساند.

 

از دیگر اقدامات مهمی که امیرکبیر در آن‌ها نقش مهمی داشت می‌توان به آبادی اراضی از خوزستان تا گرگان، سر و سامان دادن به ارتش، مبارزه با شکنجه، اصلاحات مذهبی، حذف القاب و عناوین درباریان و اصلاح رفتار آنان اشاره کرد. یکی از اقدامات بسیار شاخص امیرکبیر فرمان واکسیناسیون سراسری کودکان و نوجوانان بود.

 

بست نشینی یک حرکت به جهت فرار از جرم یا ظلم به اماکن مذهبی برای افراد بود که در بسیاری موارد به بی قانون می‌انجامید. نخستین کسی که با بست نشینی به‌طور جدی مبارزه کرد امیرکبیر بود. وی همچنین فتنه بابیه را در دوران صدارتش فرونشاند.

 

اصلا وضع چاپارخانه دولتی و ایجاد قراولخانه از دیگر اقدامات پرشمار امیر بود که در تاریخ معاصر به ثبت رسیده است.

سرانجام امیرکبیر

در نهایت مادر پادشاه ایران مهدعلیا و گروه مخالفان موفق شدند با نقشه‌های فراوان ابتدا امیر را از قدرت عزل کرده و ناصرالدین شاه را راضی کنند تا او را به کاشان تبعید کند. اما از آن‌جایی که امیرکبیر هنوز برای آن‌ها تهدیدی به شمار می‌رفت و این احتمال وجود داشت که شاه به سبب دلبستگی‌اش به امیرکبیر نظر خود را عوض کرده و مجددا او را به تهران بازگرداند، مهدعلیا در فرصتی مناسب از پادشاه خواست تا فرمان قتل امیرکبیر را صادر کند. پادشاه حاج علی خان حاجب‌الدوله را مسئول این کار کرد و او شبانه به راه افتاد و فردای آن روز هنگامی که امیرکبیر در حمام بود، او را به قتل رساند.

 

 

پیکر امیرکبیر ابتدا در گورستان «پشت مشهد» کاشان دفن شد اما چند ماه بعد پیکر او به درخواست همسرش به کربلا منتقل شد و در اتاقی به خاک سپرده شد که به روی صحن حرم مطهر امام حسین (ع) باز می‌شود.

 

*منبع:

اکبر هاشمی رفسنجانی، امیرکبیر یا قهرمان مبارزه با استعمار، تهران: ۱۳۴۶، انتشارات فراهانی