افزایش جمعیت سالمندان واقعیت‌انکار ناپذیر جامعه در خیلی از کشورها است و از طرفی باید به مواردی مانند نبود یا کمبود حمایت‌های اجتماعی، فقدان جایگاه و نقش اجتماعی، درآمدهای ناکافی همراه با مخارج بالای زندگی و به ویژه هزینه‌های بهداشتی و درمانی در این بخش مهم از جامعه توجه داشت. هرچند هزینه‌های بهداشتی و درمانی فقط بخشی از مقوله سالمندی است اما از معدود مسائلی است که تا حدی مورد توجه ویژه سیاستگذاران قرار گرفته به مسائل دیگر جز بهداشت و درمان سالمندان توجه چندانی صورت نگرفته است.
چشم‌انداز «سالمندی موفق»!
به گزارش نوروز، پیش بینی دفتر جمعیت سازمان ملل برای فاصله میان سال های 1385 تا 1430 خورشیدی كه هماهنگ با روند فعلی كاهش نرخ باروری كل در كشور است، بیان می‌دارد جمعیت ایران از تعداد 73 میلیون تن در 1390 خورشیدی به 85 میلیون نفر در سال 1430 افزایش خواهد یافت و در 10 سال پایان دوره، رشد منفی جمعیتی را تجربه خواهد كرد؛ تجربه‌ای كه با توجه به شرایط خاص كشور می‌تواند تجربه تلخی باشد.
از سوی دیگر، 10 سال از وعده اجرای سند ارتقای منزلت سالمندی برای دستیابی به «سالمندی موفق» می‌گذرد. سوال اساسی این است كه بعد از گذشت 10 سال، چه تغییر مثبتی در زندگی سالمندان ایران اتفاق افتاده است؟
چند سال قبل و پس از برگزاری چند دوره نمایشی، پذیرش دانشجو در رشته دانشگاهی طب سالمندی برای همیشه متوقف شد و بنابراین، امروز نه تنها برای آموزش طب سالمندی در دانشگاه‌ها با كمبود استاد متخصص مواجهیم، شمارش تعداد پزشكان متخصص طب سالمندی به ازای جمعیت 8 میلیون و 800 هزار نفری سالمندان هم یك شوخی تلخ است كه باید برای حفظ كرامت سالمندان حتی از تكرار این شوخی هم پرهیز كرد.
شعار تبلیغاتی «رعایت كرامت و منزلت سالمندان» كه از نیمه‌های دهه 1380 و اوایل دهه 1390، نقل بسیاری مجامع شده بود، در نهایت در توزیع چند بلیت نیم‌بهای سینما و رایگان شدن كارت مترو و اتوبوس و نامگذاری یك كوچه و خیابان و پارك به نام سالمندان خلاصه شد. تا امروز، هیچ یك از خدمات پرستاری و مراقبت در منزل، تحت پوشش بیمه‌های پایه نیست. پرداخت هزینه درمان از جیب سالمندان نسبت به سال‌های گذشته افزایش یافته چون هیچ پوشش بیمه‌ای جداگانه و ویژه‌ای برای این گروه سنی كه در مقایسه با سایر جمعیت، گرفتاری‌های بیشتر و ناتوان‌كننده‌تری دارند، وجود ندارد و بنابراین، همین بیمه‌های پایه ناكارآمد و فقیر و همیشه بدهكار به مراكز درمانی، قدرت پاسخگویی متفاوت به مطالبات گروه سنی سالمند را ندارند.
بیش از 50 درصد سالمندان كشور به دلیل آنكه در سن اشتغال، محروم از بیمه اجتماعی بودند یا به سبب ناآگاهی، ضرورت ایجاد بیمه خویش‌فرما را جدی نگرفته بودند، حالا از حداقل حمایت‌های اجتماعی هم محروم هستند و بنابراین یا باید كوچك‌ترین نیازهای معیشتی تا گران‌ترین خدمات درمانی را با هزینه شخصی و از جیب خود پرداخت كنند یا به‌طور كلی از این خدمات محروم بمانند.
شورای ملی سالمندان هم كه با تاكید قانون برنامه سوم توسعه و مصوبه سال 1383 هیات وزیران تشكیل شد، عملا یك نهاد نمایشی بود كه هیچ یك از اهداف و تاكیداتش در این 18 سال محقق نشد؛ یك میز تبلیغاتی بسیار عریض و طویل با حضور نمایندگانی از 18 دستگاه اجرایی كه معلوم نیست جایگاه قانونی احكام و مصوباتش در این دو دهه در چه حد و چیست و این مصوبات از كدام پشتوانه و ضمانت اجرایی و قهری برخوردار است. حتی اجرای سند ملی سالمندی، در سه سال گذشته با بی‌اعتنایی محض اعضای شورا (18 دستگاه اجرایی كشور) مواجه شده چون به‌زعم رییس اداره سلامت سالمندان وزارت بهداشت، خود شورا هم برای پیگیری و نظارت بر اجرای مصوباتش هیچ قدمی برنمی‌دارد.
نتایج پژوهش‌ها چه می‌گوید؟
زمستان 1400، نتایج یك پژوهش با عنوان «سنجش به‌زیستن سالمندان در استان‌های ایران با استفاده از شاخص دیده‌بان سالمندی» در مجله سالمندی ایران منتشر شد. این پژوهش به استناد گزارش 2015 دیده‌بان سالمندی برای 97 كشور جهان انجام شده بود و طبق نتایج بررسی‌های محققان این پژوهش، ایران رتبه ۶۴ را به خود اختصاص داد به این معنا كه ۶۴ كشور در جهان، از بابت تامین رفاه و شرایط «به‌زیستی» سالمندان خود، وضعیت بهتری از ایران داشتند.
مهم‌ترین شاخص‌های مورد اشاره در این پژوهش، امنیت درآمدی، سلامت، توانمندی و مناسب‌سازی محیط بود كه ایران بابت هر كدام از این شاخص‌ها، امتیاز متفاوتی داشت چنانكه بابت امنیت درآمدی سالمندان در رتبه ۶۵، بابت وضعیت سلامت سالمندان در رتبه ۴٣، بابت میزان توانمندی سالمندان در رتبه ٨٨ و بابت میزان مناسب‌سازی محیط برای تردد و حضور مستقل سالمندان در ایران، در رتبه ۴٩ بین ٩٧ كشور جهان قرار گرفته بود.
پژوهشگران در نتایج تحقیق خود به این یافته‌ها رسیده بودند: «كمتر از نیمی از سالمندان ایرانی پوشش مستمری بازنشستگی دارند. ٢۵ درصد سالمندان ایرانی در فقردرآمدی نسبی زندگی می‌كنند. زنان سالمند بیشتر از مردان سالمند در معرض فقر قرار دارند چنانكه حدود ۴٠ درصد زنان سالمند و ٢٠ درصد مردان سالمند در ایران در فقر زندگی می‌كنند. حدود یك‌سوم سالمندان در بازار كار حضور دارند.»
در همین زمینه پژوهش ایرنا نیز اواخر تیرماه در گزارشی در خصوص اوضاع سالمندی نوشت: ایران در درجه‌بندی کشورها از نظر کیفیت سالمندی از میان ۹۸ کشور جهان در رتبه ۷۵ قرار گرفته است. این در حالی است که در کشورهای پیشرفته موضوع سالمندان به ثبات رسیده و بیمه مراقبتی از سالمندان وجود دارد و حتی برای این نوع بیمه از جوانی برنامه‌ریزی می‌شود. یعنی هزینه‌ای برای زمان سالمندی به نام بیمه مراقبتی پس‌انداز می‌شود.
