حکیم ابوالقاسم فردوسی شاعر بلندآوازه قرن چهارم هجری که «شاهنامه» او به عنوان یکی از ارکان چهارگانه ادبیات جهان (در کنار ایلیاد هومر، کمدی الهی دانته و آثار شکسپیر)، نام ایران را هم بلندآوازه ساخته، چنان جایگاهی دارد که روز پاسداشت زبان پارسی با بزرگداشت او گره خورده است یعنی بیست و پنجم اردیبهشت ماه .
شاهنامه فردوسی به حق شایسته‌ترین و شیواترین بستر زبانی و فکری برای زبان پارسی بوده که از مجرای آن فرهنگ و تاریخ ایرانی میان نسل‌ها پویش و حیات خود را ادامه داده است؛ اثری که هیچ کس جز او نمی‌تواند به رسایی و کوتاهی این بیت اهمیت آن را بیان دارد؛
بسی رنج بردم در این سال سی
عجم زنده کردم بدین پارسی
به گزارش نوروز، برای اینکه نقش فردوسی در پاسداشت عناصر فرهنگ ایرانی را دریابیم شاخص‌هایی مفهومی را می‌توان در نظر گرفت و از دریچه این شاخص‌ها به شاهنامه رجوع کرد؛ شاخص‌هایی مانند نوروز که شاهنامه حصاری زیبا و بلند و مستحکم پیرامون آن بوده و به تشریح و روایت آن پرداخته است.
اساس به وجود آمدن نوروز، آغاز بهار و در واقع شادی طبیعی از پایان فصل سخت سرما است. در این فصل، تمامی ناخوشی های مربوط به سرما از بین رفته و جای آن را سبزی و طراوتی وصف‌نشدنی فرامی گیرد. زمین لباس تازه بر تن می کند و زمینی دیگر می شود و شاید آدمیان همین دید را نسبت به خود نیز داشته اند.
این عقیده در اشعار شاهنامه هم دیده می شود. هنگامی که گیو (پهلوان نامی ایران زمین)، بیژن را نمی یابد، به چاره جویی نزد کیخسرو می رود و از او می خواهد که او را دریافتن گمشده اش یاری دهد. کیخسرو این گونه پاسخ می دهد :
بمان تا بیاید مه فرودین
که بفروزد اندر جهان هوردین
بدانگه که برگل نشاندت باد
چو برسر همی گل فشاندت باد
بگویم ترا هر کجا بیژن است
بجام اندرون این مرا روشن است
تا زمانی که نوروز فرا نرسیده کیخسرو نمی تواند به جام جم نگاه بیاندازد و اسرار ببیند. چرا؟ تنها در بهار است که تغییراتی کاملاً محسوس جهان را فرا گرفته، زندگی بار دیگر آغاز می شود.
پس انسان نیز تولدی دوباره می یابد و از تمامی بدی ها جدا گشته، مانند موجودی تازه به دنیا آمده، بدون گناه می گردد. کیخسرو نیز تنها در نوروز است که می تواند جام جم را در دست گرفته و راز هفت کشور را دریابد .
یکی جام برکف نهاده نبید
بدو اندرون هفت کشور بدید
زمان و نشان سپهر بلند
همه کرده پیدا چه و چون و چند
فردوسی، آغاز شهریاری کیومرث (اولین انسان ) و بر تخت نشستن وی را در اول برج حمل می داند .
چنین گفت کایین تخت و کلاه
کیومرث آورد و او بود شاه
چو آمد به برج حمل آفتاب
جهان گشت با فرّ و آئین و آب
بتابید از آن سان ز برج بره
که گیتی جوان گشت از آن یک سره
کیومرث شد برجهان کد خدای
نخستین به کوه اندرون ساخت جای
و نیز در زمان پادشاهی جمشید، هنگام برپایی نوروز در روز هرمزد از ماه فروردین است .
چو خورشید تابان میان هوا
نشسته بر او شاه فرمانروا
جهان انجمن شد بر تخت اوی
از آن بر شد قره بخت اوی
به جمشید بر گوهر افشاندند
مر آن روز را روز نو خواندند
سر سال نو هرمز فرودین
بر آسوده از رنج روی تن دل ز کین
به نوروز تو شاه گیتی فروز
بر آن تخت بنشست فیروز روز
بزرگان به شادی بیاراستند
می و جام و رامشگران خواستند
چنین جشن فرخ از آن روزگار
بما ماند از آن خسروان یادگار
در شاهنامه می خوانیم که پس از طهمورث، جمشید پسر وی به تخت پادشاهی نشست و همه مرغان و دیوان و پریان به فرمان او درآمدند. وی به ساختن آلات جنگی پرداخت، رشتن و تافتن و بافتن به مردم آموخت، طبقات چهارگانه کاتوزیان، نیساریان، نسوریان و اهتوخوشی را پدید آورد، به دیوان دستور داد تا با آب و خاک، گل درست کرده، گرمابه و کاخ های بلند سازند و سپس از سنگ، گوهر بیرون آورد، بوی های خوش پدیدار ساخت، پزشکی را به وجود آورد و کشتی‌رانی را به مردم آموخت و بعد از تمامی این کارها، تختی ساخت که هرگاه اراده می کرد دیوان آن را برداشته و به آسمان می بردند و در روز هرمزد فروردین براین تخت بر آسمان رفت و جهانیان این روز را روز نو خواندند .
همه کردنی‌ها چو آمد بجای
ز جای مهی برتر آورد پای
به فر کیانی یکی تخت ساخت
چه مایه بدو گوهر اندر نشاخت
به جمشید بر گوهر افشاندند
مران روز را روز نو خواندند
سر سال نو هرمز فرودین
بر آسوده از رنج روی زمین
اغلب کتاب های قدیمی جمشید را پایه گذار نوروز دانسته اند. دلیل انتساب این جشن به جمشید به درستی بر ما معلوم نیست . اما با اطلاع به اینکه فردوسی شاهنامه را بر اساس روایت های قدیمی و کتاب خداینامه به نظم درآورده است، در می یابیم که نسبت دادن این جشن به جمشید از دوران بسیار قدیم معمول بوده است .
در هر حال نوروز در ایران چنان اهمیتی داشته است که با روی کار آمدن دین زرتشت به عنوان یک دین حکومتی در زمان ساسانیان، نه تنها از بین نرفت بلکه جایگاه خاصی نیز پیدا کرد .
«در این عهد نوروز را در میان ملت ایران و نیز در دربار، مراسم مخصوص و تشریفات فراوان در کار بوده است و به تحقیق می توان گفت که در هیچ زمان نوروز را با این همه تکلفات بجا نمی آوردند.»
«مورخین یونانی می نویسند که ژوستین دوم امپراطور روم کمی بعد از جلوس خود به تخت که در چهارم نوامبر سال پانصد و شصت و پنج میلادی بود سفیری به دربار انوشیروان فرستاد که با شتاب تمام راه افتاده، سفر کرد ولی در شهرهایی که سر راه بود به جهت بعضی ترتیبات که به فرمان شاهنشاه ایران داده شده بود، حرکتش به تأخیر افتاد و مجبور گردید که در شهر دارا به جهت مراسم عید نوروز مدتی توقف بکند. از اینجا معلوم می شود که در عهد ساسانیان نه تنها در پایتخت بلکه در ولایات نیز مراسم با شکوه مفصلی برای نوروز بجا می آوردند.»
در قسمت تاریخی شاهنامه در زمان ساسانیان هنگامی که نامی از آتشکده برده می شود، مکانی نیز به نوروز اختصاص دارد از جمله در زمان پادشاهی اردشیر :
به دیبا بیاراست آتشکده
هم ایوان نوروز و کاخ سده
و در زمان پادشاهی بهرام گور نیز چنین بوده است:
برفتند یک سر به آتشکده
به ایوان نوروز جشن سده
همی مشک بر آتش افشاندند
به بهرام بر آفرین خواندند
چو شد ساخته کار آتشکده
همان جای نوروز و جشن سده
برای زمان پادشاهی شیرویه هم حکیم ابوالقاسم فردوسی چنین سروده است:
ببخشید چندی به آتشکده
چه بر جای نوروز و جشن سده
و در آخر اینکه نوروز در شاهنامه، از آغاز کتاب تا سرانجام آن، به صورت یک جشن ملی و در دوره ساسانیان به شکل یک آیین مذهبی برای ایرانیان گرامی بوده و جشن گرفته می‌شده است و با اینکه بعد از حمله اعراب به ایران مدتی برگزار نمی‌شده اما به دلایلی از جمله اشتیاق ایرانیان به اجرای این مراسم پایدار و برای ما به یادگار مانده است .
منابع:
مقاله «نوروز»، دکتر ذبیح الله صفا ـ مجله مهر
مقاله «اساس نوروز جمشیدی»، حسین کاظم زاده، ایرانشهر
